Tekst: Jolanda Breur | Beeld: iStock | Regio: Algemeen
Zingeving is een buzzwoord. Je komt het overal tegen, maar waar gaat het over? Journalist en cultuurwetenschapper Jolanda Breur onderzoekt wat we doen als ‘zingevers’. Naast het hoe en waarom ervan.
Valt het jou ook op? Zingeving zingt rond. Het woord duikt op in de media, op facebook en in het bedrijfsleven. Het aantal zoekresultaten op het internet bedraagt inmiddels ruim achthonderd duizend met met allerhande tips om zin te geven aan je leven. Maar waar gaat zingeving eigenlijk over en wat doen Nederlanders ermee?
Betekenis geven
Het ziet ernaar uit dat we een streepje voor hebben op andere dieren. Mensen blikken terug op hun verleden, dromen over de toekomst en anticiperen op dat wat staat te gebeuren. We zijn behept met een voorstellingsvermogen. En daarmee doen we leuke dingen. We bouwen steden, maken mooie kunst en zetten de natuur naar onze hand. Door ons voorstellingsvermogen zijn we in staat symbolen te begrijpen die verwijzen naar iets wat we niet – direct – kunnen zien. Denk aan cijfers of een voorrangsbord in het verkeer. Ze hebben een betekenis of beter, we géven betekenis aan dat oranje vierkant met die witte rand. We zeggen dat het ons laat weten voorrang te hebben, hoewel ‘voorrang’ zelf niet zichtbaar is.
De mens creëert een eigen wereld van kleine en grotere verhalen die hij voortdurend aanpast
Neem taal. Ook met woorden scheppen we bedoelingen. Maar ons gebruik van taal ligt ingewikkelder. Zo heeft iedereen een ander idee bij het woordje ‘mooi’ of ‘zin’. En voor iedereen verandert de inhoud naarmate de tijd voortschrijdt. Wat je vandaag mooi vindt, is volgend jaar misschien lelijk. Hetzelfde geldt voor een beladen symbool als de crucifix, het kruisbeeld. Voor de één een teken van hoop, voor de ander een herinnering aan een benauwende jeugd. Maar niets zo veranderlijk als de mens. Die blijkt van nature een betekenisgevend wezen. Zo creëert hij een eigen wereld van bedoelingen, van kleine en grotere verhalen die hij voortdurend aanpast. Bewust of onbewust.
Groter kader
Betekenis geven doen we de hele dag door op een alledaags niveau. Van een wekker zetten, omdat we de volgende dag vroeg op willen staan tot gebak eten ter ere van iemands verjaardag. Maar ook op een hoger plan zijn we er zo nu en dan mee bezig. En dan valt al snel het woord zingeving. Zelf schuif ik wel eens in een kerkbank uit fascinatie voor die diepmenselijke behoefte om het leven in een groter kader te zetten. Zoals op mijn vakanties in een slaperig Frans dorpje, waar ik regelmatig naar het nabij gelegen plattelandskerkje wandel. Zittend op de houten bank sla ik er het zonlicht gade dat door de prachtige glas-in-loodramen valt. Ik ben vaak alleen en je kunt een spelt horen vallen. De tijd staat even stil. Dat geldt vast ook voor de andere mensen die hier al meer dan honderd jaar een uurtje afstand nemen van hun alledaagse beslommeringen. Die zien ze dan wellicht net als ik vanuit een berustender oogpunt. Aan de omgeving zal het niet liggen. De sfeer rond het indrukwekkende altaar en de heiligenbeelden geeft je al snel het gevoel dat er omvangrijker zaken gaande zijn dan je eigen zorgen.
Van bezoek aan godshuizen heb ik geen vaste gewoonte gemaakt. Wel rol ik regelmatig mijn yogamat uit of grijp ik naar een meditatiekussen. Die sessies geven net als de momenten in het plattelandskerkje mijn perspectief een fijn zetje. Het zijn hoe dan ook allemaal hebbelijkheden uit verschillende oude tradities. En dat is niet verrassend, gezien onze geschiedenis. Toen in de roerige jaren zestig van de vorige eeuw de kerken leegstroomden, omarmden westerlingen geestdriftig exotische spiritualiteit en psychologische zelfhulpmethoden. Ze ontdekten yoga, meditatie en geestverruimende middelen. De zoektocht naar ‘je ware zelf’ was begonnen, een activiteit die prima paste in de individualiserende samenleving. En nog altijd sleutelen we graag aan onszelf. Zowel burgers als de geestelijke gezondheidszorg en het bedrijfsleven pakten mindfulness op als stressreducerende tactiek. Flow, Psychologie Magazine en Happinez groeiden uit tot succesvolle bladen over ons welzijn. Waar vroeger godsdienst de weg naar een goed leven wees, shoppen we nu zelf de aansprekende ingrediënten ervan bij elkaar. Daarmee hebben we een oude praktijk in een nieuw jasje gestoken.
Zingeving is een werkwoord dat vraagt om doelen
Depressie
Ook oud-topschaatser Stefan Groothuis weet er wel raad mee. Hij viel ten prooi aan een depressie op het hoogtepunt van zijn carrière in 2011. De wereldkampioen en olympischgoudwinnaar dook in boeken over het boeddhisme en hindoeïsme, op zoek naar een oplossing. De wetenschap werd het voorlopige eindpunt. De schaatser kan zich nu verwonderen over het ontstaan van een regenboog, waar hij voorheen aan voorbij gegaan zou zijn. Groothuis beoefent al jaren mindfulness en yoga: ‘Je kunt het meditatie noemen en zelfs bidden, maar het heilzame effect van deze activiteiten is wetenschappelijk aangetoond. En ik voel me er prettig bij.’ Ondanks zijn atheïsme voelt hij wel iets voor een kerk met filosofische inslag. Een plek voor debat, kunst, zang en stiltemomenten, eventueel rituelen. ‘Die activiteiten horen bij ons emotionele leven.’
Juist het samen beleven ontbreekt nog wel eens bij moderne vormen van zingeving. Tenminste, dat is een veelgehoorde kritiek uit vooral religieuze hoek. Mediterenden zouden te veel naar binnen gekeerd zijn en zich te weinig bekommeren om de rest van de wereld. Nu zijn eigentijdse zingevers niet per se minder sociaal betrokken, maar wel losser georganiseerd dan traditionele gelovigen. Religieuze gemeenschappen kennen van oudsher een sterke bindingskracht en compassie is vaak een belangrijke deugd. Volgens spiritualiteitswetenschapper aan de Radboud Universiteit Elisabeth Hense die ik in 2015 sprak, zijn meditatie, sport en voedingsregels vormen van zelfzorg die prima samen gaan met betrokkenheid bij anderen. ‘Als je een antwoord hebt op de vraag naar een zinvol leven, dan begint de levenskunst. Hoe breng je jouw waarden in de praktijk en hoe houd je dat vol? Daarvoor is zelfzorg een eerste vereiste.’ Daarnaast scholen ook yoga- en meditatiebeoefenaars samen in clubs en tijdens weekends of langere retraites. En er is een internationale atheïstenkerk, de Sunday Assembly, met vestigingen in onder meer Amsterdam. Hier komen bezoekers iedere zondagochtend samen om te zingen, bezinnen, luisteren naar een lezing en taart te eten. De ‘kerk’ houdt een collecte en stimuleert vrijwilligerswerk.
Digitale kaarsjes
Toch lijkt de belangstelling voor onze christelijke culturele en religieuze traditie vooralsnog op haar retour. En ondanks dat mindfulness een vlucht heeft genomen, is deze oude boeddhistische techniek niet uitgegroeid tot nationaal gebruik. Behoor ik met mijn routines tot een minderheid? Daar lijkt het wel op, volgens de resultaten van het grote, tienjaarlijkse onderzoek ‘God in Nederland’ uit 2016. Slechts 13 procent van de Nederlanders doet aan yoga en 16 procent aan meditatie. Maar nog steeds is 70 procent van hen geïnteresseerd in zingeving. Die interesse uiten ze op een andere manier. Bijna de helft van de bevolking steekt wel eens een kaarsje op voor iets of iemand. Opvallend is de groeiende belangstelling voor de Matthäus Passion en de populaire variant ‘The Passion’ die afgelopen jaar ruim drie miljoen tv-kijkers trok. De onderzoekers vermoeden dat activiteiten ook meer online plaatsvinden. Zoals een digitaal kaarsje branden op Allerzielen of rond condoleanceregisters op internet.
Heb je af en toe de behoefte om de zin van je leven te overdenken, zo luidde de onderzoeksvraag om zingeving bij Nederlanders te meten. Maar zingeving gaat natuurlijk over meer dan reflectie. Het is een werkwoord dat vraagt om doelen. Die geven ons structuur en een stip op de horizon. Niet om er star op af te stevenen, maar om al laverend koers te houden. Of we de stip bereiken is niet belangrijk. We kunnen hem zelfs verplaatsen. Want ons leven draait vooral om de route ernaartoe en de betekenis die we onderweg geven aan alles wat we meemaken. Misschien verdwijnen de kerken, maar zingeving is en blijft van alle tijden.
